در این مطلب به بررسی انواع نقشه های فرش کاشان می پردازیم:
طرح لچک ترنج یا ترنج و محراب
این طرح که احتمالاً از نقش جلدهای چرمی کتاب های قدیمی و برخی کاشی کاری های مساجد و مدارس الهام گرفته، دست کم از دوره صفویه در طراحی فرش ایران مرسوم بوده و یکی از عمومی ترین سبک های نقشه فرش در کاشان است که مناطق دیگر همچون یزد،کاشمر،اردستان و کشور مصر نیز از آن تقلید کرده اند. به طور کلی چند اصل در نقشه ترنج و محراب وجود دارد:
ترنج:طول ترنج حداکثر معادل یک سوم پهنای فرش است. ترنج به شکل دایره یا بیضی و یا لوزی است که در وسط فرش قرار می گیرد و تقطه ی مرکزی آن،نقطه مرکزی و تقارن فرش است. ترنج به کمک بند یا قاب از بقیه متن جدا می شود. کلاله یا پرهای اطراف ترنج،به آن حالت شمسه می دهد. گاه در بالا و پایین ترنج نیز دو قندیل یا سر ترنج هایی قرار می گیرد. ترنج در اغلب فرش های کاشان شبیه بیضی با دو سر کشیده است که در بالا و پایین،سر ترنج دارند.
لچک: در چهار طرف و گوشه های فرش دیده می شود که تقریباً یک چهارم ترنج است و می تواند جداگانه نیز طراحی شود. امروزه در فرش دستباف کاشان لچک ها چند لایه دارند و معمولاً جدای از طرح ترنج اند و با اسلیمی ها از متن جدا می شوند.
حاشیه: پهنای حاشیه حداکثر معادل یک ششم پهنای فرش است. در گذشته حاشیه فرش دستباف کاشان تا هفت باند می رسید، اما اکنون بیشتر سه حاشیه متداول است که یک حاشیه به نام حاشیه پهن مبناست و دو حاشیه باریک دو طرف آن هستند. حاشیه به صورت نواری پیرامون فرش را در بر می گیرد.
بوم یا زمینه فرش: فضای داخلی که دور ترنج را پوشانده و نوار حاشیه آن را احاطه کرده، بوم یا زمینه و متن فرش است. اگر این فضا ساده و بدون نقشمایه باشد ، به این طرح در کاشان کف ساده می گویند، ولی معمولاً این فضا که با رنگ دیگری غیر از رنگ متن حاشیه رنگ آمیزی می شود،اسلیمی ها و گل های شاه عباسی و ختایی در آن بافته می شود. امروزه رنگ لامی، کرم، خاکی برای متن استفاده می شود ، رنگ سورمه ای نیز در گذشته زیاد استفاده می گردید.
طرح ترنج محراب یا لچک ترنج با انواع آن،از طرح های کلاسیک فرش کاشان است که عمدتاً متاثر از طرح های میرزا نصرالله خان نقاش زاده یا سید رضا خان صانعی است. این طرح به طرح شاه عباسی نیز معروف است. طراحان معاصر از جمله آقایان کریم پور ، سید علی صانعی، تقدیسی، حسن معرفتی، سعید و فروزان نیز اغلب در این سبک طراحی می کنند.
طرح افشان
در طراحی این نقشه فرش دستباف کاشان، از ترنج و محراب یا لچک استفاده نشده و از گل و بوته های بزرگ و کوچک و خطوط منحنی اسلیمی در متن تشکیل شده و با نوار حاشیه احاطه شده است.طرح افشان که از طرح های فرعی شاه عباسی است، به طرح سرتاسری شاه عباسی نیز معروف است. از نوع های ویژه آن می توان افشان شکسته، افشان دسته گلی،افشان حیوان دار،افشان اسلیمی و افشان ترنج دار را نام برد.
میرزا عباس صنیعی و پسرش حاج محمد صنیعی از طراحان مشهور فرش دستباف کاشان، طرح های افشان را خوب کار کرده اند و از آنها آثاری بر جای مانده که تاکنون نیز تقلید می شود. این طرح با زمینه های رنگی متفاوت بافته می شود،اما با زمینه کرم جنبه صادراتی داشته و در اروپای غربی و حتی در داخل خانه های بزرگ یا دارای مبلمان و در خانه نیز افرادی که دارای بینش علمی هستند، از این نوع فرش دیده می شود.
طرح گلدانی و درختی
این طرح در فرش دستباف کاشان پیشینه ای دراز دارد. پوپ قالی های طرح گلدانی معروف دوران صفویه را منسوببه جوشقان کاشان می داند. در حال حاضر این طرح در کاشان و منطقه ابوزیدآباد و بیشتر به صورت قالیچه بافته می شود. نوعی از این طرح به نام «حاج خانمی» نیز در کاشان و نطنز بافته می شود.
طرح گلدانی که انواع مختلف دارد، تکراری نبوده و سرتاسر بوم را گلدان یا درختی می پوشاند نوع نقشه آن، نیمی یا قدی است. برخی نقشه های دبیرالصنایع از این نوع است. نقشه های شادسر ابوزید آباد نیز عمدتاً گلدانی و درختی است.
